MITHRAS

MITHRAS EN CHRISTUS
Er is wel gezegd dat wij Mithrasvereerders geweest zouden zijn in plaats van Christenen wanneer Constantijn de Grote in 312 de slag bij de Pons Milvius niet had gewonnen. Een feit is in elk geval, dat de Mithrascultus in de eerste eeuwen van onze jaartelling zich heeft verbreid over geheel Europa. De heiligdommen gewijd aan Mithras waren uiteindelijk zowel te vinden in Roemenië en langs de Donau waar die de grens vormde van het Romeinse Rijk als in Engeland, Frankrijk, Italië en Spanje. Uit de schaarse gegevens blijkt dat de aanhangers van Mithras het leven beschouwden als een krijgstocht in dienst van de gerechtigheid. Het kan dan ook geen toeval heten, dat juist veel soldaten zich aangetrokken voelden tot deze vorm van godsdienstigheid. Onwillekeurig gaan je gedachten daarbij uit naar wat Paulus zegt als hij het geloof ter sprake brengt - gesteld tenminste dat hij het is geweest die de brief aan de Efeziërs heeft geschreven -: "Trekt de wapenrusting van God aan om stand te kunnen houden.... en houd stand, met de waarheid als gordel om uw heupen, de gerechtigheid als harnas om uw borst" (Efeze 6:11.14). Is hier sprake van invloed van het Mithraïsme?
Het Mithraïsme was een cultus die beschikte over geheime kennis: over de wording van het leven, over de wijze waarop de kosmos was georganiseerd en over de goddelijke krachten die de loop der dingen bepalen en het fragiele evenwicht van de hemelsferen in stand houden. Wie zich aansloot bij deze godsdienst kreeg deel aan deze geheime kennis: daartoe doorliep men dan de verschillende 'graden', waaronder die van 'miles' (soldaat). Het is dan ook niet ondenkbaar dat iemand, die in aanraking was geweest met Mithrasaanhangers, op de gedachte komt dat je de gelovige kunt vergelijken met een soldaat. En historisch gesproken is het denkbaar dat Paulus zoiemand was. Paulus was afkomstig uit Tarsus, een stad in Cilicië, dezelfde stad waar de filosoof Anthenodorus vandaan kwam.

Anthenodorus was een gematigd stoïcijn; deze Athenodorus was één van de leermeesters van keizer Augustus geweest. Er is wel gesuggereerd dat deze keizer, om tegemoet te kunnen komen aan de religieuze behoeften van zijn tijd, zocht naar de naam van een godheid die paste bij de zorg voor het kosmische evenwicht en de handhaving van de geordende werkelijkheid. Mithras, de naam van de oude Perzische lichtgod, zou hier goed bij passen. In zijn speech op de Areopagos citeert Paulus, als we Lucas tenminste mogen geloven, Aratus - een andere stoïcijnse filosoof uit de school van Tarsus: "In hem leven en bewegen wij..." (Handelingen 17:28). Klaarblijkelijk was Paulus vertrouwd met het gedachtengoed van deze denkers. Gesteld dat het inderdaad zo is dat keizer Augustus door Anthenodorus op de gedachte is gekomen om het Mithraïsme te verbinden met het stoïcijnse gedachtengoed, dan ligt daarin misschien ook een aanwijzing besloten hoe Plutarchus erbij komt dat de Romeinen kennis hebben gemaakt met het Mithraïsme via zeerovers uit Cilicië. Is Paulus zo dan wellicht één van de eerste bestrijders geweest van de Mithrascultus?

Mithras was een godheid die was verbonden met gerechtigheid, waarheid, trouw en solidariteit. Het valt dan ook niet moeilijk te begrijpen dat men altijd heeft bevroed dat Mithraïsme en Christendom elkaar wederzijds hebben beïnvloed, en natuurlijk ook bestreden. Ten aanzien van de overeenkomsten valt te denken aan: de geboortedatum van Jezus, 25 december (!); dat is de dag waarop ook het feest van Sol Invictus viel; de rol van herders bij zowel de geboorte van Jezus als van Mithras; aan de rituele maaltijden; aan het doopritueel als symbool van inwijding en reiniging; aan de hemelvaart, en bovenal natuurlijk aan het feit dat zij beiden werden gezien als 'Zonne der gerechtigheid' - om maar eens de woorden te gebruiken waarmee tot op de dag van vandaag in de kerken over Christus wordt gezongen (Gezang 967 uit het liedboek).

Met de geschiedenis van Mithras is het ingewikkeld gesteld. Het is een god met een heel lange geschiedenis. Een geschiedenis die zeker zo'n 2000 jaar beslaat. Binnen het westerse cultuurgebied dateert de oudste tekst waarschijnlijk uit ± 1400 v. Chr. (een Hittitische inscriptie in Turkije) en de jongste tekst uit de 5de eeuw na Chr. Maar, omdat er uit een lange tussenperiode geen teksten voorhanden zijn maar slechts afbeeldingen, lijkt de bestudering - zoals de grote Mithraskenner Cumont het eens heeft geformuleerd - op het bestuderen van het Christendom louter aan de hand van de teksten van het Oude Testament en de afbeeldingen uit de Middeleeuwse Kathedralen.

Niettemin: een aantal zaken zijn wel duidelijk. Mithras is geboren uit de rots. En die rots is de hemel; soms schieten er vlammen uit de rots (zoals uit vuurstenen): de rots is dan ook de hemel waaruit het vuur neerdaalt. Dit maakt Mithras tot een typische hemelgod. De rotsgeborene is een vurige lichtgod. Zijn tegenhanger is de god van duisternis, de nacht.
Mithras is vaak te vinden in aanwezigheid van de zonnegod, en wordt ook wel met de zonnegod vereenzelvigd. Met name in die hoedanigheid is hij dan tevens de god van de gerechtigheid.

In de strijd tegen de machten van de duisternis geldt Mithras als onoverwinnelijk. Er zou over deze God nog veel meer over te zeggen zijn. Over hem bestaan ook mythen: over de jacht, over een waterwonder en over zijn verhouding tot Sol, de zonnegod. De roemrijkste daad van Mithras is ongetwijfeld het doden van de stier. Dit is daarom zo buitengewoon heilzaam omdat er daaruit nieuw leven voortkomt. Op afbeeldingen zien we dat, soms uit de staart maar soms ook uit het bloed van de stier, koren ontstaat. Hier nog slechts een enkel woord over de aard van het Mithraïsme. Het Mithraïsme was een mysteriegodsdienst: je werd er ingewijd en kon vervolgens verschillende stadia doorlopen. Daar hoorden rangen bij, zeven in getal: die van corax (raaf), nymphus (bruid), miles (soldaat), leo (leeuw), perses (Pers), Heliodromus (zonneloper) en pater (vader).

De Mithrasheiligdommen zijn doorgaans ondergronds aangelegd in de vorm van een grot. Het dak symboliseert de hemel. Nu en dan zijn er aangrenzende ruimtes, die mogelijk gebruikt zijn voor bijzondere rituelen. Doorgaans zijn er in het heiligdom voorzieningen zodat de aanwezigen konden aanliggen (aan de maaltijd). Bij de ingang van de cultusruimte stonden beelden van de beide fakkeldragers: de ene met de fakkel omhoog als vreugdevolle verwijzing naar de opgaande zon, de ander met de fakkel omlaag als treurige verwijzing naar de vallende duisternis (Cautes en Cautopates; aan de voeten van Cautes staat soms een kraaiende haan). Hun beider beeltenis ontbreekt in bijna geen enkel Mithrasheiligdom. Uit latere geschriften blijkt dat Mithras samen met Cautes en Cautopates een drievuldigheid vormde (aldus bij pseudo-Dionysius de Areopagiet).

Achterin de ruimte bevond zich doorgaans een afbeelding van Mithras die de stier doodt: representeert de stier de heerser van de nacht? Of is hier sprake van Mithras die zichzelf doodt, om vervolgens weer in volle glorie op te staan? Dat is allemaal niet geheel duidelijk. Wel is duidelijk dat ook in deze mysteriegodsdienst alles draaide om leven, dood en verrijzenis. Dikwijls komen er ook dieren voor op de voorstelling van de stierdoding: een slang die de stier in de teelballen bijt; een hond; een schorpioen en een raaf (zie de afbeelding op de sarcofaag boven deze pagina).

Mithras werd ook geassocieerd met de tijdgod: mogelijk in verband daarmee waren ook de symbolen van de dierenriem nu en dan terug te vinden in de Mithraea.

Dat het doden van de stier in verband werd gezien met de vruchtbaarheid van de aarde was iets dat waarschijnlijk de Christenen deed gruwen gezien de waarschuwingen van profeten tegen de Baälcultus en andere vruchtbaarheidsgodsdiensten. Hoe heftig de strijd tussen Christendom en Mithraïsme is geweest blijkt wellicht nog het beste uit het feit dat hier en daar, juist op plaatsen waar zich ooit een Mithrasheiligdom bevond, kerken zijn gebouwd. Een mooi voorbeeld daarvan is te vinden in Rome: op de Aventijn is de woning teruggevonden van een rijke Romein met daaronder een Mithraeum. Men heeft zelfs een ogenblik gedacht/gehoopt, dat deze woning destijds een keizerlijke verblijfplaats is geweest. Uit opgravingen die in 1966 in de omgeving van deze woning zijn gedaan onder leiding van M.J. Vermaseren is gebleken dat die veronderstelling - hoewel die al was gepubliceerd om op die manier maecenassen ertoe over te halen om gelden beschikbaar te stellen voor verder onderzoek - niet houdbaar was. Bovenop de plaats van het Mithraeum is - nadat dit heiligdom eerst grondig was vernield, de voorstellingen met grof geweld waren beschadigd en de ruimte was opgevuld met het puin - de Santa Prisca gebouwd. Onder de Sint Pieter is bij opgravingen (1974) een altaar gevonden voor stierenoffers met een inscriptie: daaruit blijkt dat het was gewijd aan "de Grote Moeder Cybele" en de "hoogste, onoverwinnelijke Mithras".

Keizer Julianus (de 'afvallige') heeft in het midden van de vierde eeuw nog een poging gedaan om de Mithrascultus in ere te herstellen. Zelf werd hij te Constantinopel ingewijd en onmiddellijk tot de hoogste rang toegelaten. Maar niet zo lang na zijn dood werden alle heidense culten en elk bezoek aan een heidense tempel definitief verboden (391).

De Mithrascultus en het Christendom hebben elkaar ongetwijfeld wederzijds beïnvloed. Dit verklaart waarom er - oppervlakkig gezien - nogal wat overeenkomsten bestaan:
* de verbinding tussen de heilandfiguur en het licht ('zonne der gerechtigheid')
* de datum van hun geboorte (25 december)
* de geboorte in een grot
* herders die bij hun geboorte aanwezig zijn
* de rol van magiërs
* de doop als inwijdingsritueel
* de rituele maaltijd
* de kraaiende haan
* het water uit de rots
* de vergeestelijking van het offer
* de hemelvaart
* het water dat komt uit de rots (Petrus!)

Hoe dit proces precies is verlopen is niet meer te achterhalen. En al evenmin of al de hier genoemde overeenkomsten terug te voeren zijn op de invloed van de beide culten op elkaar.

Terug naar het begin van deze pagina

Meer weten over deze website? Ga naar de TITELPAGINA of naar de SITEMAP.

Reactie? Zend een E-mail

© A.E.J. Kaal, 2014.