llit

Rituelen rond het levenseinde

Wanneer een leven ten einde loopt ontstaat dikwijls een behoefte aan gesprekken over de naderende dood; over wat er moet gebeuren. Er rijzen vragen, die betrekking hebben op de betekenis van het geleefde leven: Wat was de zin ervan? Wat ging er verkeerd? Wat bleef er onvoltooid? En hoe staat het met de 'onbetaalde rekeningen', de gevoelens van schuld? Maar er komen ook vragen boven over het aanstaande afscheid.

Soms bestaat de wens om nog bewust afscheid te nemen vóórdat de dood is ingetreden. Die vraag dient zich met name aan wanneer voor euthanasie is gekozen: hoe en wanneer nemen we afscheid van elkaar? Wat moet er nog worden gezegd? Gevraagd? Gedaan? Wie zijn daarbij? En hoe stellen wij ons voor dit te doen? Valt te denken aan een ritueel rond het sterfbed?

Doorgaans hebben de vragen evenwel betrekking op de crematie of de begrafenis. Welke wensen leven er? En bij wie? Wat moet het zwaarste wegen: de wensen van degene die overlijdt of die van degenen die achterblijven? In de praktijk blijkt dat de gedachten hierover nogal eens uiteen te lopen. In alle gevallen is het belangrijk dat zulke vragen aan de orde komen en worden besproken - het liefst in aanwezigheid van iemand die ervaring heeft. Het is spijtig als zaken over het hoofd worden gezien: je kunt een afscheid niet over doen.

Wanneer wordt gekozen voor een kerkelijke plechtigheid komt de vraag naar de liturgie aan de orde: voor een uitvaartdienst, een zalving of anderszins. Die keuze is doorgaans gebaseerd op de gedachte, dat aan het leven en het sterven van iemand alleen recht kan worden gedaan in het licht van het geloof. Vaak begon een leven min of meer in de kerk: bijvoorbeeld op het moment dat bij de doop van het kind voor het eerst de naam klonk die het van mensen kreeg, waarmee de persoon wordt gekend en waarmee ook werd benoemd dat het leven deel is van een mysterie. Maar ook voor hen, die op een andere manier in contact kwamen met de kerk, geldt dat hun leven dikwijls in belangrijke mate werd bepaald door een zoeken naar zin en betekenis, naar levensoriëntatie; en soms juist door het verliezen van wat ooit een zeker houvast leek te zijn en het gemis aan hoop en verwachting.

Centraal in een kerkelijke afscheidsplechtigheid staat de naam: omdat deze verwijst naar de identiteit, naar het diepste wezen, of wellicht zelfs naar dat wie en hoe iemand zou hebben willen zijn. In de taal van het geloof zou je kunnen zeggen, dat de diepste betekenis van de naam van iemand alleen aan God bekend is: omdat God ons kent zoals geen ander. Zo getuigt de dichter van psalm 139 ervan doordrongen te zijn van dit mysterie wanneer hij schrijft:

    "HEER, u kent mij, u doorgrondt mij,
    u weet het als ik zit of sta,
    u doorziet van verre mijn gedachten
    .....
    Wonderlijk zoals u mij kent,
    het gaat mijn begrip te boven.
    .....
    Toen ik in het verborgene werd gemaakt,
    kunstig geweven in de schoot der aarde,
    was mijn wezen voor u geen geheim."

Deze psalm is van een ongekende diepzinnigheid en wordt nogal eens gelezen tijdens uitvaartplechtigheden. De gedachte dat een mens zijn eigen levensgeheim slechts zeer ten dele kent vormt een belangrijke drijfveer om bij een laatste afscheid stil te staan bij de vraag wie iemand nu eigenlijk was - in eigen ogen en die van anderen - en waardoor zij/hij zich kon laten inspireren. En wat iemand heeft betekend en ook zal blijven betekenen. Want, omdat ons leven is verstrengeld met dat van anderen, vormt het een schakel in het grote mysterie van de geschiedenis. Vandaar ook dat een afscheidsdienst vaak begint met woorden in de trant van: "Om recht te doen aan het leven en sterven van XX, aan wie zij/hij was, zijn wij hier bij elkaar om haar/hem te gedenken, en om in tastend geloof te belijden dat met de dood het einde nog niet is gekomen: want ons is de naam gebleven die XX van mensen kreeg waarmee zij/hij wordt bewaard en in de herinnering zal voortleven. Zo wordt tot uitdrukking gebracht, dat de betekenis van iemands leven niet kan worden losgezien van het mysterie van de geschiedenis.

De kerk is vanoudsher de plaats, waar steeds naar dit levensgeheim wordt verwezen: zo is op de vloer van de kathedraal van Chartres een labyrint is aangebracht, het 'beeld' van de levensweg; kenmerkend voor dat labyrinth is, dat er geen sprake is van doodlopende wegen maar dat de weg onmiddellijk al vanaf het eerste begin het dodelijke midden nadert - het midden in de vorm van een bloem - en dat daar het gehele leven om draait: wordt zo misschien verbeeld dat sterven zoiets is als tot bloei komen?

Labyrinth in de kathedraal van Chartres

Ook in de opbouw van de liturgie wordt iets zichtbaar van dit perspectief:

> Welkom
> Groet en votum
> Uitnodiging tot inkeer
> Herinneringen
> Overweging (hoop/verwachtingen)
> Geloofsbelijdenis
> Woorden van afscheid
> Gebeden
> het uit handen geven van de overledene

De volgorde nodigt de aanwezigen uit om de aandacht achtereenvolgens te richten op het nu en het verleden, om vervolgens de blik te wenden naar de toekomst en de mogelijke bestemming.

Vragen? Opmerkingen? Behoefte aan een helpende hand? Zend een E-mail naar Kerkwinkel Koinonia.