Het is niet zo gemakkelijk om die vraag te beantwoorden. Het is veel gemakkelijker om te zeggen wat ikonen niet zijn: - ikonen zijn niet illustraties bij bijbelverhalen; de ikonen spreken een eigen taal en hebben een eigen boodschap. - het zijn ook niet kunstwerken, in de zin van het product van creativiteit van de ikoonschilder; bij ikonen gaat het niet om de vraag of ze mooi zijn of niet, maar om de vraag of ze "waar" zijn.

De traditie van het ikoonschilderen komt waarschijnlijk uit Egypte, waar men van oudsher grote waarde hechtte aan de "gestalte", de "verschijning" van mensen(de 'ba'): in die gestalte, zo dacht men, kan iets zichtbaar worden van de van de ziel die er in woont: dat grote mysterie. Wat is dan die ziel? Is de ziel niet datgene dat ons verbindt met het grote geheel? Het vermogen ook, dat we in ons dragen, om te gaan beseffen hoe we ons verhouden tot de mensen om ons heen, de geschiedenis, onze herkomst en onze bestemming? De ziel is misschien ook wel de tuin die diep verborgen in ons ligt en waarin we wonen. Uit Egypte stamt de eerbied voor de gestalte, die ondermeer tot uitdrukking komt in de grote inspanningen die men heeft verricht om de gestalte van de overledene te conserveren. In de Fayum zijn mummieportretten gevonden, met zuivere ikoongelaten, grootogig, fijnneuzig, van een overgelijkelijke innigheid.

Ook bij ikonen gaat het meestal in de eerste plaats en vooral om het gelaat van de heiligen. De ikoon bij uitstek is dan ook het gelaat van Christus: want daarin licht het gelaat van God zelf op. Dat wil niet zeggen, dat wij dat ook kunnen zien. Op de ortodoxe feestdag, die gewijd is aan de ikoon van Christus wordt gelezen: "Alles is mij door mijn Vader in handen gegeven. Niemand weet wie de Zoon is tenzij de Vader; en wie de Vader is, tenzij de Zoon en hij aan wie de Zoon het wil openbaren. Daarop keerde hij zich naar zijn leerlingen afzonderlijk en zei: "Gelukkig de ogen die zien wat gij ziet" (Lucas 10:22-23).
Ikonen proberen iets vast te houden van het goddelijke licht dat verborgen in de ziel van elk mens oplicht. Misschien kan het ons wel aansporen om opmerkzaam te zijn, en na te gaan of we in elkaar iets kunnen ontdekken van Gods gelaat.

Het woord "ikoon" is ontleend aan het Grieks: eikoon. Dat woord komt ondermeer voor in het scheppingsverhaal: "God schiep de mens naar zijn eikoon - naar zijn beeld." Wie zich afvraagt wat een ikoon nu eigenlijk is, kan deze tekst niet veronachtzamen.

In de brief aan de Colossenzen schrijft Paulus: "Legt de oude mens af en bekleedt u met de nieuwe mens die op weg is naar het ware inzicht, zich vernieuwend naar de eikoon van zijn schepper." De ikoon is dus ook eigenlijk een afspiegeling van het onzichtbare, goddelijke mysterie. Men spreekt dan ook wel over "het goddelijke licht": wij moeten proberen om andere mensen en ook ons eigen leven te zien in het goddelijke licht. Maar dat kan niet: we kunnen een ander pas in het goddelijke licht zien, als iemand er niet meer is. Op ikonen zul je dan ook nooit mensen afgebeeld zien, die nog in leven zijn. Pas als iemand er niet meer is wordt (soms) duidelijk wat ons in hem/haar geschonken was. Zoals wij ook pas achteraf kunnen weten, wat de betekenis van Jezus was, is en zal zijn voor mensen en voor onze geschiedenis.

Het volgende gebed, een gebed voor de ikoonschilder, laat zien dat de ikoonschilder er zich van bewust is dat hij voor een welhaast onmogelijke opgave staat: het weergeven van de goddelijke natuur. Dat kan natuurlijk niet. Maar de ortodoxe Christen gelooft, dat de de hand van de ikoonschilder wordt geleid door Gods Geest:

"Heer Jezus Christus,
In uw goddelijke natuur zijt Gij niet te meten,
noch te beschrijven. Toen de volheid der tijden
aanbrak hebt Gij - tot heil van de mensen
geboren willen worden uit de maagd en Moeder Gods
Maria. Gij hebt de menselijke natuur aangenomen,
gevormd uit het slijk van de aarde.
Wij danken U dat wij met diezelfde aarde
mogen proberen om aan Uw goddelijke stroom licht
en lucht te geven. In onze onwetendheid omtrent
uw verschijning is het niet meer dan een pogen; wij
zijn ons bewust van uw genade, die Gij ons
schenkt bij het werken aan deze ikoon,
die getuigt van Uw heil.
Houd ons vrij van alle kwaad,
vergeef de fouten en tekortkomingen:
van ons en van allen die deze ikoon
zullen vereren en gebruiken.
Mogen ze eer geven aan de Schepper van al het goede."

Het schilderen van ikonen is dus als het ware een herhaling van de schepping met het slijk van deze aarde. D.w.z.: dat de ikoon geschilderd wordt met "natuurlijke grondstoffen": met water, eigeel, en pigmenten die in de natuur te vinden zijn.

Het doel is het doorgeven van de goddelijke stroom van lucht en licht: God schiep de mens weliswaar uit de aarde, maar de mens kwam pas tot leven toen God hem zijn adem inblies. Het is de Geest die levend maakt. Hetzelfde geldt voor ikonen: niet alle "ikonen" leven! Zo zijn volgens gelovigen ikonen die in musea worden tentoongesteld, en ikonen die tot "kunst-object" worden gemaakt, of tot handelswaar LEVENLOOS. Zulke ikonen leven niet meer, en 'werken' dus ook niet meer.

Als een ikoon is voltooid dient die in de heilige ruimte van de kerk ter goedkeuring te worden neergelegd (cf. hoe bij ons het voornemen van mensen, die willen gaan trouwen, openbaar moet worden gemaakt: zodat ieder de mogelijkheid heeft om bezwaar aan te tekenen wanneer dat huwelijk in strijd is met de geldende regels). Uiteindelijk kan dan zo'n ikoon, wanneer geen bezwaren worden ingebracht, worden gewijd:
    "Heer onze God:
laat neerdalen Uw Heilige Geest
op deze ikoon, die de knechten
van de heiligste Moeder Gods hebben gemaakt.
Zegen en heilig haar met Uw hemelse zegen
en geef haar kracht en vastheid
in een wonderdadige werking.
Maak haar tot genezer en tot bron van heilswerking
voor allen die tot U naderen in ziekten
en die, omwille van de Moeder Gods, uw heil verwachten.
Laat genadig allen - die voor deze ikoon de hoogzalige
Jonkvrouw en Moeder van onze Heer Jezus Christus waardig
vereren, en die tot U roepen om hulp - snelle hulp ten
deel vallen.
Neem hun zonden van hen weg
en laat hen delen in uw weldadigheid".

Ikonen worden door gelovigen op één lijn gesteld met heilige boeken, en met heilige mensen: ze worden met groot respect behandeld omdat in die heilige boeken en in het leven van heiligen iets zichtbaar wordt van wat wel "het goddelijk licht" wordt genoemd. Wat wij gewoonlijk zien en wat wij dagelijks opmerken is vaak onbetrouwbaar. Niet alles wat wij "waarnemen" is ook "waar". Ikonen kunnen ons helpen om in te keren en de weg te vinden naar de "ziel" van ons bestaan.